Hukukun Siyasi Mücadeledeki Konumu Üzerine – 1: Teorik Bir Değerlendirme

Giriş

Hukuk, tarih boyunca yalnızca bir normlar bütünü olarak değil; aynı zamanda siyaset, iktidar ve toplumsal düzenin meşruiyet zemini olarak var olmuştur. Bu çok katmanlı konum, hukuku hem sınır koyan bir denetim aracı hem de iktidarın kendi varlığını meşrulaştırma yolu hâline getirir. Dolayısıyla hukuk, çoğu zaman kendi içinde bir gerilim taşır: İktidarı dizginlemek için mi vardır, yoksa iktidarın elinde bir araç olarak mı kullanılır? Tarafsız mıdır, yoksa güç ilişkilerinin yansıması mıdır? Bu ikili yapı, hukukun ne olduğu ve ne olması gerektiğine dair tartışmaların merkezinde durur.

Bu üç bölümlük yazı serisinin ilk bölümünde, hukuk ile siyaset arasındaki bu gerilimli ilişkiyi teorik bir çerçevede ele alıyorum. Amacım, hukukun yalnızca bir kurallar dizisi değil; aynı zamanda iktidarın inşası, sınırlandırılması ve meşrulaştırılması süreçlerinde oynadığı karmaşık rolü kavramsal boyutlarıyla görünür kılmak. Meşruiyet, iktidar, sınırlandırma ve araçsallaştırma gibi kavramları felsefi, sosyolojik ve eleştirel perspektiflerden tartışacağım. Bu teorik çerçevenin, ikinci yazıda tarihsel örnekler aracılığıyla nasıl somutlaştığını; üçüncü ve son yazıda ise çağdaş gelişmeler ve güncel meseleler ekseninde nasıl yeni biçimler aldığını birlikte inceleyeceğiz.

Bu yazının temel amacı, hukukun siyasi mücadele alanındaki konumunu soyut bir düzlemde ele almak ve sonraki tartışmalar için zihinsel bir hazırlık alanı oluşturmak. Bu çerçevede, hukukun üstünlüğü ilkesinin kavramsal temellerini, hukukun araçsallaştırılma riskini, meşruiyet ilişkilerini ve adalet kavramıyla bağlarını değerlendireceğim. Güncel örnekler ve pratik yansımalara ise bu serinin ikinci ve üçüncü yazılarında döneceğim. Burada yapacağım tartışma, kavramların tarihsel, felsefi ve kuramsal kökenleri üzerinde derinleşen bir zemin çalışması niteliği taşıyacak.

Bu noktada, hukukun siyasal iktidar karşısındaki ikili işlevini ve çelişkilerini daha iyi anlamak için bazı kavramları birlikte düşünmek faydalı olacak. Max Weber’in meşruiyet tipolojisi —karizmatik, geleneksel ve yasal-rasyonel otoriteler— bize hukukun farklı dönemlerde nasıl farklı şekillerde işlev gördüğünü gösterir. Ancak Weber’in şemasını zorlayan önemli bir uyarı, Carl Schmitt’in “istisna hâli” kavramında karşımıza çıkar. Schmitt’e göre, egemen, hukukun askıya alındığı anda ortaya çıkar; bu, hukukun sınırları ve boşlukları olduğunda orada kimin hükmettiğini gösteren önemli bir hatırlatmadır.

Bu yazıda, Schmitt’in bu tespiti üzerinden hukukun sınırlarında kim(ler)in yer aldığı sorusunu teorik bir düzlemde açacağım. Bu tartışmanın tarihsel örneklere yansımasını ikinci yazıda, otoriter rejimlerde hukukun nasıl araçsallaştırıldığı sorusu çerçevesinde değerlendireceğim.

Benzer şekilde, doğal hukuk ve hukuki pozitivizm tartışmaları da bu teorik zeminin önemli ayaklarından birini oluşturur. Doğal hukuk anlayışı, hukukun evrensel ve değişmez ilkelerden türediğini öne sürerken; hukuki pozitivizm, hukukun kaynağını yalnızca yetkili otorite tarafından konulan kurallarda arar. Her iki yaklaşımın sınırlarını ise eleştirel hukuk teorileri zorlar. Marksist hukuk teorisi (örneğin Pashukanis), hukuku ekonomik ve sınıfsal güç ilişkilerinin ideolojik bir aparatı olarak görür. Feminist hukuk eleştirisi ise, hukukun toplumsal cinsiyet eşitsizliklerini yeniden üreten bir alan olduğunu ortaya koyar. Bu kuramsal zeminlerin çağdaş pratiklere etkisini ise üçüncü yazıda detaylıca inceleyeceğim.

Sonuç olarak, bu ilk yazı, hukukun soyut ve teorik düzlemde, iktidarla olan gerilimli ilişkisini görünür kılmayı amaçlıyor. İkinci yazıda, bu teorik çerçeveyi tarihsel bağlamlara taşıyacağım; üçüncü yazıda ise bu uzun tartışmayı günümüzün siyasal, toplumsal ve hukuki krizleri ışığında yeniden değerlendireceğim.

Kavram Haritası

Bu yazıda ele alınan kavramsal çerçeveyi özetlemek ve sonraki yazılarda geliştireceğimiz tartışmalara bir hazırlık sunmak adına, ana başlıkları ve bunlar arasındaki ilişkileri şu şekilde gösterebiliriz:

1. Hukuk ve İktidar İlişkisi
   • Hukuk, yalnızca kurallar bütünü müdür?
   • İktidarın sınırlandırılması mı, meşrulaştırılması mı?
   • Hukukun ikili işlevi ve iç gerilimleri.
2. Meşruiyet
   • Max Weber’in meşruiyet tipolojisi (geleneksel, karizmatik, yasal-rasyonel).
   • Hukukun meşruiyet üretme kapasitesi.
   • Meşruiyet krizlerinin hukuka etkisi.
3. İstisna Hâli ve Egemenlik
   • Carl Schmitt’in “egemen, istisna hâline karar verendir” tezi.
   • Hukukun sınırları: Normlar mı belirler, yoksa iktidar mı?
   • İstisna hâli ile hukuk devre dışı bırakıldığında, geriye ne kalır?
4. Doğal Hukuk ve Hukuki Pozitivizm
   • Hukukun kaynağı: Evrensel ilkeler mi, otorite mi?
   • Bu yaklaşımların güç ve iktidar ilişkilerine kör noktaları.
   • Bu iki yaklaşımı eleştiren teorik perspektifler.
5. Eleştirel Hukuk Teorileri
   • Marksist hukuk teorisi: Hukuk ve sınıf ilişkileri.
   • Feminist hukuk eleştirisi: Hukuk ve toplumsal cinsiyet.
   • Post-yapısalcı ve eleştirel perspektifler: Hukukun kendini meşrulaştırma mekanizmaları.
6. Hukukun Araçsallaştırılması ve Sınırları
   • Hukukun iktidar tarafından araçsallaştırılma riski.
   • Güç boşluklarında hukukun nasıl kullanıldığı.
   • Yargının bağımsızlığı ve siyasal müdahale tartışmaları.

İkinci yazıda bu kavramları somut tarihsel örnekler üzerinden tartışacak; özellikle olağanüstü hâl rejimleri, askeri darbeler ve otoriter sistemlerde hukukun nasıl dönüştüğüne bakacağız.

Üçüncü ve son yazıda ise, çağdaş dünyada hukukun araçsallaştırılma risklerini; popülizm, yargı bağımsızlığı, demokratik gerileme ve hukuk devleti krizleri ekseninde irdeleyeceğiz.

1. Hukukun Üstünlüğü: Kavramsal Bir Çerçeve
2. Hukukun Tanımı ve İşlevi

Hukuk, en temel anlamıyla, toplumsal yaşamı düzenleyen, uyulması devlet güvencesiyle desteklenen normlar bütünüdür. Ancak bu tanım, hukukun çok katmanlı yapısını ve tarihsel işlevlerini tam anlamıyla yansıtmaz. Hukuk, sadece bireyler arası ilişkileri düzenleyen bir sistem değil; aynı zamanda bir değerler, meşruiyet ve otorite alanıdır. Bu yönüyle hukuk, siyasal iktidarın sınırlarını çizen, toplumsal barışı sağlayan, toplumsal çatışmaları yöneten ve gerektiğinde iktidarın kendisini yeniden üreten bir araç olarak var olur.

Bu noktada hukukun iki temel anlayış üzerinden şekillendiğini görmek gerekir: Doğal hukuk ve hukuk pozitivizmi. Doğal hukuk teorisi, hukuku insan doğasından ve evrensel adalet ilkelerinden türetir. Aristoteles’ten Aquinas’a kadar uzanan bu çizgide, hukuk sadece devletin koyduğu kurallardan ibaret değildir; akla ve vicdana dayanan daha yüksek bir adalet düzeninin yeryüzündeki izdüşümüdür. Bu perspektiften bakıldığında, hukuk meşruiyetini yasaların varlığından değil, onların adil olup olmadığından alır. Öte yandan, hukuk pozitivizmi —özellikle H.L.A. Hart ve Hans Kelsen gibi isimlerin temsil ettiği yaklaşım— hukukun geçerliliğini yasaların biçimsel kaynağında bulur. Pozitivistlere göre, bir hukuk normunun varlığı veya geçerliliği, onun ahlaki içeriğine değil; yetkili merci tarafından konulup konulmadığına ve belirli prosedürlere uyulup uyulmadığına bağlıdır.

Bu iki temel yaklaşım arasındaki gerilim, hukukun siyasal iktidar karşısındaki konumunu anlamak açısından kritik önemdedir. Doğal hukuk, hukukun iktidarı sınırlayan ve onu adil olma zorunluluğu altına sokan bir ilke olduğunu vurgular. Bu açıdan doğal hukuk, hukuku sadece iktidarın buyruğu değil, iktidara yön veren ve onu denetleyen bir normatif çerçeve olarak konumlandırır. Buna karşın hukuk pozitivizmi, hukuku siyasal iktidarın somut iradesi olarak görebilir ve iktidar-hukuk ilişkisinde denetleyici rolü ikinci plana itebilir. Ancak burada üçüncü bir hat daha bulunmaktadır: Eleştirel hukuk yaklaşımları. Bu yaklaşımlar, hukukun iktidar ilişkilerinden bağımsız olmadığını, tersine bu ilişkileri pekiştiren ve yeniden üreten bir alan olduğunu öne sürer. Böylece hukuk, sadece düzenleyen veya sınırlayan değil, aynı zamanda ideolojik ve hegemonik bir araç olarak da ortaya çıkar.

2. Hukukun Siyasal Meşruiyet ile İlişkisi

Hukukun Siyasal Meşruiyet ile İlişkisi

Siyasal iktidar, sadece güçle ayakta duramaz; onun sürdürülebilirliği, toplumsal kabul ve onayla mümkün olur. Bu onay, farklı tarihsel ve kültürel bağlamlarda çeşitli biçimlerde ortaya çıkar. Max Weber’in geleneksel, karizmatik ve yasal-rasyonel otorite ayrımı, bu çeşitliliği anlamak için güçlü bir çerçeve sunar. Geleneksel otorite, geçmişten devralınan ve sorgulanmadan kabul edilen kuralların gölgesinde var olur; karizmatik otorite, liderin kişisel nitelikleri ve yarattığı aura üzerinden destek bulur. Ancak modern toplumların hukuk devleti anlayışı içinde asıl belirleyici olan, yasal-rasyonel otoritedir. Bu otorite biçimi, iktidarın ancak hukukla sınırlandırıldığı ve eylemlerinin hukuk normlarıyla gerekçelendirildiği durumda meşru kabul edilmesini sağlar.

Bu noktada hukuk, iktidarın keyfi eylemlerine karşı bir fren mekanizması olduğu kadar, aynı zamanda o iktidarın eylemlerine anlam ve kabul kazandıran bir zemin hâline gelir. Bu ikili yapı, hukuk ve siyaset arasında kaçınılmaz bir gerilim hattı oluşturur. İktidar, hukuk aracılığıyla kendi varlığını sağlamlaştırırken; hukuk da iktidarın sınırlarını çizmeye ve ihlalleri görünür kılmaya çalışır. Ancak iktidar her zaman sınırlandırılmayı kabullenmez. Bu nedenle hukuk, bir yandan sınır koyan bir çerçeve iken, diğer yandan iktidarın meşruiyet inşasında kullandığı bir vitrin işlevi görebilir. Bu durum özellikle olağanüstü hâl dönemlerinde ve otoriter rejimlerde daha net görünür.

Hukukun araçsallaştırılması ise burada devreye girer. İktidar, hukuk aracını elinde bulundurduğunda, hukuku kendi çıkarlarına hizmet edecek biçimde eğip bükebilir. Yasal düzenin korunması iddiasıyla yapılan pek çok düzenleme, gerçekte iktidarın meşruiyet kaygısının ürünü olabilir. Bu, hukukun yozlaşma tehlikesidir. Meşruiyet üretmek için kullanılan hukuk, giderek eleştirel bakışlardan yoksun, sorgulanmayan bir “resmî doğrular dizisi”ne dönüşebilir. Bu nedenle hukukun meşruiyet üretme işlevini anlamak kadar, bu işlevin sınırlarını ve risklerini görmek de önemlidir. Zira hukuk, meşruluğun kaynağı olabileceği gibi, sahte meşruiyetin perdesi hâline de gelebilir.

3. Hukukun Araçsallaştırılması: Teorik Bir Değerlendirme

Hukukun araçsallaştırılması, hukuk düzeninin siyasal iktidarın elinde bir araç hâline gelmesi anlamına gelir. Bu durum, hukukun bağımsız bir referans noktası olma vasfını kaybetmesi riskini beraberinde getirir. Carl Schmitt’in “Egemen, istisna hâlini belirleyendir” sözü, bu riski neredeyse çıplak bir biçimde ifade eder. Schmitt’e göre, egemenlik yalnızca normların geçerli olduğu sıradan zamanlarda değil, o normların askıya alındığı istisna hâllerinde de kendini gösterir. Başka bir deyişle, hukuk düzeninin dışına çıkma yetkisini kimin elinde tuttuğu, aslında gerçek iktidarın kimde olduğunu da ortaya koyar. Bu bağlamda hukuk, krize girildiğinde kolayca bir kenara itilip, yerini iktidarın doğrudan iradesine bırakabilir.

Ancak hukukun yalnızca kriz anlarında askıya alınan bir normlar bütünü olmadığını savunan düşünürler de vardır. Hannah Arendt’in hukuk anlayışı, Schmitt’in karanlık ve tehditkâr çerçevesine karşı önemli bir alternatif sunar. Arendt’e göre hukuk, özgür bireylerin ve eşit yurttaşların birlikte hareket edebildiği kamusal alanın teminatıdır. Bu çerçevede hukuk, sadece düzenleyici bir çerçeve değil; aynı zamanda insanların birlikte eyleme geçebildiği, birbirine görünür olduğu, ortaklaşa düşünebildiği bir alanın varlık koşuludur. Dolayısıyla hukuku araçsallaştırmak, yalnızca bir teknik bozulma değil; aynı zamanda kamusal alanın ve özgür siyasal yaşamın erozyonudur.

Bu iki düşünce hattı arasındaki gerilim, çağdaş siyasette sıkça karşımıza çıkar. Olağanüstü hâl ilanları, anayasaların geçici olarak devre dışı bırakılması, yargının bağımsızlığına yönelik müdahaleler ya da seçim mevzuatında yapılan son dakika değişiklikleri… Tüm bunlar, hukukun araçsallaştırılmasının somut örnekleri olarak görülebilir. Yine de mesele yalnızca iktidarın kötü niyeti değil; aynı zamanda toplumların hukuk bilinci ve siyasal olgunluğudur. Eğer yurttaşlar hukuku, üzerinde pazarlık yapılabilir bir düzenleme paketi olarak görmeye başlarsa, hukuk araçsallaşır ve meşruiyet üreten değil, yalnızca iktidarı sürdüren bir kılıfa dönüşür. Bu nedenle hukukun araçsallaştırılması üzerine düşünmek, yalnızca siyasal liderleri değil, toplumsal zihniyeti de sorgulamayı gerektirir.

4. Hukukun Toplumsal Yapı ile İlişkisi

Hukuk, toplumların kültürel ve sosyal yapılarıyla derin bir etkileşim içindedir. Toplumsal yapılar, bireylerin, grupların ve devletin birbirleriyle nasıl etkileşime girdiğini şekillendirirken, hukuk bu etkileşimlerin sınırlarını belirler. Ancak hukukun işleyişi, yalnızca toplumsal yapının gereksinimlerine cevap vermekle kalmaz; aynı zamanda toplumların değer sistemlerine ve güç ilişkilerine de bağlıdır. Durum böyle olunca, hukuk çoğu zaman egemen sınıfların çıkarlarını koruyan bir araç olarak işlev görebilir. Örneğin, tarihsel olarak hukuk, toplumların en güçlü kesimlerinin çıkarlarını pekiştirmek ve alt sınıfları kontrol altına almak için kullanılmıştır.

Toplumların gelişimine paralel olarak hukuk, kimi zaman özgürlüklerin genişletilmesi, kimi zaman ise toplumsal eşitsizliklerin sürdürülmesi adına şekil değiştirebilir. Modern toplumlarda, hukuk bir yandan toplumsal düzeni sağlamak için gereklidir, diğer yandan toplumsal eşitsizliği, kimlik politikalarını ve sınıf farklılıklarını yeniden üreten bir araç olabilir. Marxist yaklaşım, hukuku egemen sınıfların bir aracı olarak tanımlar ve hukuk aracılığıyla güç ilişkilerinin yeniden üretildiğini savunur. Bu açıdan bakıldığında, hukuk yalnızca tarafsız bir düzenleyici değil, toplumsal yapının var olan dengesini sürdüren bir enstrümandır.

Ancak, hukukun toplumsal yapı ile ilişkisi her zaman negatif bir ilişki değildir. Hukuk, zaman zaman halkın talepleri doğrultusunda şekillenebilir ve toplumsal değişimin öncüsü olabilir. Bu tür durumlar genellikle toplumsal hareketlerin ve özgürlük taleplerinin baskısı altında gerçekleşir. Örneğin, medeni haklar mücadelesi, kadınların oy hakkı talebi ya da işçi hakları gibi konularda hukuk, toplumsal dönüşümün itici gücü olmuştur. Bu noktada hukuk, toplumsal yapıyı yeniden şekillendiren bir güç haline gelir. Ancak burada kritik olan nokta, hukukun belirli bir toplumsal yapının ideolojisinden bağımsız düşünülemeyecek olmasıdır. Toplumsal değişim ve hukuk arasındaki ilişki, yalnızca bireylerin haklarını güvence altına almakla kalmaz, aynı zamanda iktidar ilişkilerinin de yeniden şekillendiği bir süreci içerir.

1. Siyasi Mücadelede Hukuk: Adalet mi, Strateji mi?
2. Politik Alanın Hukuki Çerçeve İçinde Tanımlanması

Siyaset, özünde iktidar ve güç ilişkilerinin sürekli olarak şekillendiği bir alandır. Bu alan, yalnızca güç mücadelesini değil, aynı zamanda toplumsal yapının, değerlerin ve normların yeniden biçimlendirilmesini de içerir. Siyasetin temel dinamiği, kendi sınırlarını aşma ve egemenlik kurma amacına yönelik bir evrim içinde hareket eder. Toplumlar ve devletler, kendi iç yapılarında ve dış ilişkilerinde bu dinamiği düzenleyebilmek amacıyla hukuku kullanırlar. Hukuk, bu süreçte siyasal alana şekil vererek bir tür normatif çerçeve oluşturur. Ancak bu çerçeve, yalnızca soyut ve kuramsal bir yapıdan ibaret değildir. Hukuk, siyasal alandaki çıkar ilişkilerini düzenleyen, toplumsal düzenin istikrarını sağlayan somut bir güç aracıdır.

Ancak, siyasal alanın doğası gereği, hukukun bu dinamiğe tam anlamıyla müdahale etmesi her zaman mümkün olmaz. Siyaset, değişken ve çoğu zaman kaotik bir alan olarak, hukukla sınırlanamayacak kadar esnektir. Güç ilişkileri, çoğu zaman hukukun sınırlarını aşacak şekilde kendini gösterir ve hukuk bu genişlemeyi engellemekte zorlanabilir. Bu noktada, hukukun devreye girmesi gerektiği alanları belirleyen esas unsur, hukuk kurallarının ve normlarının ne kadar etkin uygulandığıyla ilgilidir. Hukukun uygulanabilirliği, yalnızca soyut bir normatif çerçeve sunmakla kalmaz, aynı zamanda bu kuralların toplumsal ve siyasal alanda ne derece işlerlik kazandığını da belirler.

Hukukun üstünlüğü, tam da bu noktada devreye girer. Hukukun üstünlüğü, siyasal güçlerin ve iktidar sahiplerinin hukuku kendi çıkarları doğrultusunda esnetmesini engellemeyi amaçlar. Bu ilke, hukukun sadece devletin bir aracı olmasından ziyade, devletin eylemlerinin ve siyasal süreçlerin meşruiyetini sağlayan, denetleyici ve dengeleyici bir işlev görmesini ifade eder. Ancak siyasal dinamiklerin hızla değişen doğası, hukuk karşısında pek çok zaman güçsüz kalabilir. Hukukun, siyasal güçlerin üstünde bir denetim sağlama çabası, sürekli bir gerilim yaratır ve bu gerilim, hukuk ile siyaset arasındaki ilişkinin temel gerilim noktalarından biridir. Hukuk, siyasal alanda düzeni sağlamayı amaçlarken, aynı zamanda bu düzenin sürekliliğini de tehdit eden güçlerle başa çıkmak zorundadır. Bu bağlamda, hukukun rolü yalnızca kurallar koymakla sınırlı kalmaz; aynı zamanda güç ilişkilerinin hukuki çerçeve içinde nasıl şekilleneceğini belirlemeye çalışır.

2. Yolsuzluk ve Hukuk: Gerçek Bir Adalet Arayışı mı?

Yolsuzluk, iktidarın ve devletin işleyişinin yozlaşmış ve bozulmuş bir biçimi olarak, yalnızca bireylerin değil, tüm toplumsal yapının geleceğini tehdit eden bir sorundur. Ancak yolsuzlukla mücadele, her zaman sadece bir adalet arayışı olarak mı yürütülmektedir, yoksa bu mücadele, bazen siyasal stratejilerin bir parçası haline mi gelmektedir? Bu sorunun yanıtı, adaletin ne olduğu ve hangi temeller üzerinde yükseldiğiyle doğrudan ilişkilidir. Yolsuzlukla mücadele ederken sadece bireysel suçların cezalandırılması mı amaçlanmaktadır, yoksa daha derin bir sistemsel değişim mi hedeflenmektedir?

John Rawls’un “Adalet, toplumsal kurumların ilk erdemidir” şeklindeki ünlü ifadesi, adaletin yalnızca bireysel suçlara ve kişisel kusurlara dair bir tepki olmaktan öte, toplumsal ve kurumsal düzeyde aranması gerektiğini ortaya koyar. Rawls’a göre, adalet, bir toplumun tüm bireyleri için eşit haklar ve fırsatlar sağlamayı amaçlayan bir ilkedir ve bu ilkeler, toplumun temellerine yerleştirilmelidir. Yolsuzlukla mücadele de bu bakış açısına göre ele alındığında, yalnızca bireysel suçluları cezalandırmakla sınırlı kalmaz; toplumun yapısal sorunlarını, güç ilişkilerinin bozulmuş olduğu alanları ve toplumsal düzeni yeniden gözden geçirme gerekliliğini doğurur.

Hukuk, ancak bu tür bir sistemsel adaletin teminatı olduğu sürece gerçek anlamını bulur. Yolsuzlukla mücadele, yalnızca bir suçla savaşmak değil, bu suçların hangi yapısal boşluklardan ve toplumsal çürümelerden beslendiğini de araştırmayı gerektirir. Adaletin temel ilkelerinin devletin tüm kurumlarına ve işleyişine yansıması, yolsuzluğun yalnızca cezai boyutlarıyla değil, toplumsal yapıdaki rolüyle de mücadele etmeyi gerektirir. Bununla birlikte, yolsuzluk suçlamaları, bazen siyasetin aracı olarak da kullanılabilir. İktidar sahipleri, rakiplerini zayıflatmak amacıyla yolsuzluk suçlamalarını araçsallaştırabilir, adalet arayışı gibi görünen bir sürecin aslında siyasal mücadeleye dönüştüğünü gözlemleyebiliriz. Bu, yolsuzlukla mücadeleye dair ciddi bir soru işareti doğurur: Gerçekten adalet arayışında mıyız, yoksa siyasal çıkarları güvence altına almak için adaletin araçsallaştırılması mı söz konusu?

Sonuç olarak, yolsuzluk ve hukuk ilişkisi, sadece bireysel suçların cezalandırılmasından ibaret değildir. Bu ilişki, hukukun toplumsal adaletin teminatı olabilmesi için, siyasal iktidarların ve kurumların yapısal olarak gözden geçirilmesi gerektiğini gösterir. Adaletin kurumsal bir erdem olarak işlediği bir toplumda, yolsuzlukla mücadele yalnızca cezalandırma değil, daha geniş ve derin bir toplumsal dönüşüm gerektirir.

3. Hukuk, Siyasetin Ahlaki Boyutunu Ortaya Çıkarır mı?

Ahlak ve hukuk arasındaki ayrım, modern düşüncenin temel tartışmalarından biridir ve bu iki kavram, toplumların düzenini sağlamak adına nasıl şekillendiği ve işlediği konusunda derin bir tartışmaya yol açmaktadır. Immanuel Kant’a göre, ahlak, bireyin içsel yasasıdır ve bireyin rasyonel aklına dayanan, ona bir tür evrensel davranış kılavuzu sunan bir sistemdir. Bu içsel yasa, bireyi, dış dünyadan bağımsız bir şekilde doğruya ve yanlışa dair bilinçli bir tercihe yönlendirir. Hukuk ise, Kant’a göre dışsal zorunlulukların düzenidir; bireylerin toplum içinde karşılaştığı çeşitli ilişkilerde, dışarıdan dayatılan kurallar ve yaptırımlar tarafından yönlendirilir. Kant’ın bu yaklaşımı, ahlaki eylemin içsel bir sorumluluk olduğunu vurgularken, hukukun toplumdaki düzeni sağlamak için zorunlu olan dışsal normlar olduğunu ortaya koyar.

Ancak hukuk, yalnızca bir yaptırım sistemi olarak işlev görmekle kalmaz; aynı zamanda toplumsal vicdanın bir yansıması olarak da işlev görür. Toplumlar, hukuki normları yalnızca otorite ve düzen sağlamak amacıyla değil, aynı zamanda toplumsal değerleri ve adalet anlayışlarını dışa vuran bir yapı olarak kabul ederler. Hukukun bu iki yönü arasında bir denge kurmak, toplumsal düzenin kalıcı olabilmesi için oldukça önemlidir. Eğer hukuk yalnızca cezalandırmaya ve zorlamaya dayalı bir sistem olarak işlev görüyorsa, bireylerin itaat etmeleri yalnızca korku ve baskı ile sağlanır ve bu da toplumda sürekli bir huzursuzluk yaratır. Fakat eğer hukuk, ahlaki bir zemin üzerine inşa edilirse, toplumsal vicdanla uyumlu olacak şekilde, toplumu birleştirici ve sürdürülebilir bir düzen kurar.

Bu noktada, doğal hukuk ve hukuk pozitivizmi arasındaki çatışma yeniden gündeme gelir. Hukuk pozitivizmi, hukukun yalnızca yazılı normlardan ibaret olduğunu savunur. Pozitivist görüşe göre, hukuk, toplumsal sözleşmeye dayalı bir yapıdır ve yalnızca mevcut yasalarla işler. Hukukun kaynağı, toplumun geçerli gördüğü yazılı kurallara indirgenir. Oysa doğal hukuk anlayışı, hukukun yalnızca yazılı normlardan değil, aynı zamanda evrensel adalet ilkelerinden türediğini savunur. Doğal hukuk, adaletin yazılı hukuktan önce geldiğini ve hukukun, doğa yasaları ve insan hakları gibi evrensel değerlerle uyumlu olması gerektiğini öne sürer. Bu çatışma, hukukun yalnızca bir normlar bütünü olarak mı yoksa insan hakları, özgürlük ve adalet gibi daha büyük ilkelere dayalı bir yapının parçası mı olması gerektiği sorusuyla ilgilidir.

Siyasal mücadelede hukuk, ancak ahlaki meşruiyetle buluştuğunda kalıcı bir değer kazanır. Hukuk, yalnızca bir araç değil, toplumsal düzenin ve adaletin teminatı olarak işler. Aksi takdirde, hukuk, yalnızca siyasi iktidarların çıkarlarını gözeten ve adaletin arka planda kaldığı bir araçsallaşmaya dönüşebilir. Hukukun araçsal bir şekilde kullanılması, sadece bireylerin haklarının yok sayılması değil, aynı zamanda toplumsal bir sistemin adalet anlayışının da bozulması anlamına gelir. Hukuk ve ahlak arasındaki bu gerilim, toplumsal düzenin ne kadar adil ve sürdürülebilir olacağına dair belirleyici bir rol oynar. Hukuk, eğer adaletin üstün değerlerine ve toplumsal vicdana dayanmıyorsa, yalnızca egemenlerin çıkarlarını koruyan bir araç haline gelebilir.

III. Hukukun Sistemsel İşleyişi ve Siyasal Yansımaları

1. Hukukun Seçici Uygulanması: Kurumsal Çöküşün Başlangıcı

Hukukun seçici uygulanması, adaletin evrensellik ilkesini zedeler ve toplumun hukuk sistemine olan güvenini sarsar. Adaletin yalnızca belirli gruplara veya bireylere göre şekillenmesi, toplumda eşitlik ilkesinin ihlali anlamına gelir. Bu durum, yalnızca adaletsizliğe yol açmakla kalmaz, aynı zamanda iktidarın keyfiliğine ve hukukun suiistimaline zemin hazırlar. Hukuk, her durumda eşit ve objektif bir şekilde uygulanmak zorundadır; aksi takdirde toplumsal düzenin temeli zedelenir ve toplumda güven bunalımı oluşur. Seçici adalet, aynı zamanda hukukun evrensel normlarının geçerliliğini tehlikeye atar. Her birey, hangi konumda olursa olsun, aynı haklara ve yükümlülüklere sahip olmalıdır.

Bu adaletin bozulması, uzun vadede toplumsal huzursuzlukları ve çatışmaları tetikler. Bir toplumda hukukun yalnızca belirli bir kesime uygulanması, diğer kesimler için hukuki koruma ve güvenlik eksikliğine neden olur. İktidar sahiplerinin, kendi çıkarlarına uygun olanları koruma yoluna gitmeleri, toplumun her katmanında bir adalet arayışını doğurur ve bu da toplumsal düzenin çöküşüne yol açar. Thomas Hobbes’un “devletin yokluğu kaostur” ifadesi, kurumsal düzenin korunması ve hukukun eşit uygulanması gerektiğini vurgular. Hobbes’a göre, devletin ve hukukun olmadığı bir ortamda bireyler, haklarını koruyamaz ve toplumda kaos hâkim olur. Hukuk, devletin temel işlevlerinden biri olarak, bireylerin güvenliğini sağlamakla yükümlüdür. Ancak, hukukun araçsallaşması ve siyasi iktidarın çıkarlarına göre şekillendirilmesi, kurumsal erozyona neden olur.

Kurumsal çöküş, sadece hukuk sisteminin değil, toplumsal sözleşmenin de zedelenmesine yol açar. Toplum, hukukun objektifliği ve evrenselliği üzerine bir sözleşme kurar ve bu sözleşmeye sadık kalınmadığı takdirde, güven ve adalet duygusu zedelenir. Hukukun siyasal mücadele aracı hâline gelmesi, toplumun rızasını üretme mekanizmalarını çökertir. İnsanlar, artık hukuka ve devlete güven duymadıkları için, toplumda kaos ve huzursuzluk başlar. Bu, yalnızca devletin egemenliğini değil, toplumsal yapıyı da zayıflatır. Hukukun seçici uygulanması, kurumlar arasındaki güç dengesini bozar ve toplumu içinden eriten bir çürümeye yol açar.

2. Demokratik Toplumlarda Hukukun Normatif Çerçevesi

Demokratik toplumlarda hukuk, yalnızca iktidarın sınırlandırılması değil; aynı zamanda toplumsal ortak aklın ifadesidir. Demokrasi, çoğunluğun iradesinin üstün olduğu bir rejim olmakla birlikte, çoğunluğun gücünün mutlak bir hâkimiyet kurmasına karşı da belirli sınırlar koyar. Hukuk, bu denetimi sağlayan ve toplumsal dengeyi koruyan bir çerçeve sunar. Montesquieu’nun kuvvetler ayrılığı ilkesi, iktidarın tek elde toplanmasının önlenmesi gerektiğini savunur ve demokratik bir toplumda, yasama, yürütme ve yargı organlarının birbirinden bağımsız olmasının önemini vurgular. Bu ayrım, demokratik düzenin sağlıklı bir şekilde işlemesini garanti altına alır ve bireylerin özgürlüklerini güvenceye alır.

Rousseau’nun “genel irade” kavramı, hukukun yalnızca çoğunluğun değil, herkesin rızasını arayan ortak bir iradenin ürünü olması gerektiğini ifade eder. Bu, hukuk anlayışının sadece bir toplumsal sözleşme değil, aynı zamanda toplumu oluşturan bireylerin eşit haklar ve fırsatlar etrafında birleştiği bir düzen olmasını amaçlar. Genel irade, halkın ortak iyi için şekillenen bir karar alma sürecini yansıtır ve herkesin katılımını, düşüncesini dikkate alır. Hukukun normatif çerçevesi, bireysel hakları ve toplumsal sorumlulukları dengede tutarak, toplumun her bireyinin adaletli bir şekilde temsil edilmesini sağlar.

Hukukun öngörülebilir, tutarlı ve evrensel ilkelere dayanması, demokratik düzenin vazgeçilmez şartıdır. Hukukun böyle bir çerçeve içinde işlev görmesi, toplumda güven duygusunu pekiştirir ve hukuk kurallarının, toplumun temel değerleriyle uyum içinde olmasını sağlar. Hukuk, siyasal alanı düzenleyen mekanik bir yapı değil; toplumsal ahlakın ve kolektif vicdanın somut ifadesidir. Demokratik bir toplumda hukuk, yalnızca toplumsal düzeni sağlamakla kalmaz, aynı zamanda bireylerin özgürlüklerini, haklarını ve insan onurunu koruyan bir kalkan işlevi görür. Bu, toplumun vicdanını ve toplumsal sorumluluk duygusunu besler ve daha güçlü bir toplumsal bağ kurulmasını sağlar.

1. Sonuç: Adaletin Araçsallaştırılmasına Karşı Stratejik Bir Mücadele

Hukuk, yalnızca iktidarın egemenliğini pekiştiren bir araç değil; toplumun değerini, ortak ahlakını ve kolektif vicdanını somutlaştıran bir normatif yapıdır. Hukukun bu temel işlevi, ancak toplumsal bellek ve ortak vicdan içinde yaşatılmasıyla sağlanabilir. Siyasal mücadelelerde hukukun araçsallaştırılması, sadece adaletin yozlaşmasına yol açmakla kalmaz, aynı zamanda toplumsal düzenin temellerini sarsar ve toplumun güvenini erozyona uğratır. Hukukun, yalnızca iktidarın sınırlandırılması ya da siyasal güçlerin denetimi anlamına gelmesi, onun asıl işlevini daraltır. Gerçek hukuk, her birey için eşit bir adaletin sağlandığı, evrensel ilkelerle şekillenen bir yapıdır. Bu anlamda hukuk, toplumsal hedeflerin en yüksek noktasında yer almalı ve adaletin her seviyede erişilebilir olmasını temin etmelidir.

Hukukun üstünlüğü, yalnızca iktidarın denetimi ya da sınırlanması olarak algılanmamalıdır. Bu ilke, adaletin herkes için sağlandığı ve tüm bireylerin hukuk önünde eşit kabul edildiği bir toplumsal hedefin ifadesidir. Hukukun bu işlevinin yerine getirilebilmesi için, sadece teorik savunularla değil, toplumsal bilinçlenme ile de güçlendirilmesi gerekir. Hukukun normatif çerçevesi, toplumun her katmanında hakların korunması ve adaletin sağlanması adına bir referans noktası olmalıdır. Aksi takdirde, hukuk yalnızca yazılı metinlerde kalan bir soyut kavram olarak kalır ve toplumsal yaşamda pratik bir anlam ifade etmez.

Siyasal ve toplumsal mücadelelerde hukukun araçsallaştırılması, adaletin aslında bir kavram değil, çıkar ilişkilerinin belirlediği geçici bir unsura dönüşmesine neden olur. Bu durum, yalnızca toplumsal eşitsizlikleri derinleştirmekle kalmaz, aynı zamanda hukukun moral otoritesinin kaybolmasına yol açar. Hukuk, iktidarın manipülasyonundan bağımsız olarak, ahlaki ve normatif bir temele dayanmalıdır. Aksi hâlde, hukuk geçici çıkarlar uğruna bir araca dönüşür ve toplumsal yapının bozulmasına yol açar. Adaletin, sadece bir kavram olmaktan çıkıp, yaşayan bir ilke hâline gelmesi için hukukun evrensel ilkelerle toplumun ortak vicdanına dayanması gerekmektedir.

Modern demokrasilerde hukuk, yalnızca hukuksal düzeni sağlamak için değil, aynı zamanda toplumsal vicdanı şekillendiren bir ilke olarak işlev görmelidir. Hukuk, toplumun temel değerlerini ve bireylerin haklarını savunur; aynı zamanda toplumsal bağları güçlendiren bir faktör olarak varlık gösterir. Hukuk, sürekli bir mücadelenin ve gelişimin parçası olarak, zaman içinde toplumsal değişimlere yanıt vermeli ve evrimsel bir süreç içinde toplumun ihtiyaçlarına uygun şekilde yeniden şekillendirilmelidir. Hukukun kalıcı olması, yalnızca teorik savunularla değil, pratikte de adaletin her bireye ulaşmasını sağlayacak stratejilerle mümkün olabilir.

Siyasi mücadelelerin gelip geçici doğasına karşı, hukuk, toplumun sürekliliği için kalıcılığın simgesi olmalıdır. Hukuk, geçici iktidar ilişkilerinden bağımsız olarak, toplumun genel çıkarlarını savunan bir normatif çerçeve olarak korunmalıdır. Bu, yalnızca hukukçuların ya da entelektüellerin sorumluluğu değil, aynı zamanda her bir bireyin ve toplumsal aktörün ortak mücadelesi olmalıdır. Hukuk, yalnızca bir yazılı metin ya da kurallar yığını değildir; hukukun gerçek gücü, onun toplumda nasıl bir anlam taşıdığı ve hangi değerleri savunduğu ile ölçülür.

Bu yazı, hukukun soyut ve teorik çerçevede toplumdaki yerini ve işlevini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Hukukun tarihsel ve felsefi bir temele dayanan güç ve adalet anlayışı, toplumsal gelişmeler ve kurumsal yapılarla birlikte şekillenir. Güncel örnekler ve pratiğe dair yansımalar ise hukuk sisteminin toplumsal değişimlere nasıl adapte olduğu ve adaletin evrensel ilkeler doğrultusunda nasıl korunması gerektiği konularını ele alacak bir başka çalışmanın konusu olacaktır. Hukuk, yalnızca bir kavram değil, toplumsal huzurun ve adaletin teminatıdır. Adaletin gerçek anlamda sağlanabilmesi için, hukukun yalnızca iktidar karşısında değil, aynı zamanda toplumun her bireyi için eşit bir biçimde var olması sağlanmalıdır.